ŁOMŻA

        Historia Łomży zaczęła się we wczesnym średniowieczu na nadnarwiańskiej skarpie. Powstał tam gród o charakterze obronnym. Od północnego wschodu zabezpieczała go rzeka Narew, oraz szeroka i bagnista jej dolina. Miejscowość istniała tam do XIV wieku, a potem przeniosła się 5 kilometrów w dół rzeki.

Widok na pozostałości grodziska, 01.2021, fot. Michał Fabiszewski

Grodzisko w Starej Łomży położone na brzegu wysoczyzny składało się z grodu właściwego oraz dwóch podgrodzi. Gród pełnił rolę strategiczną i handlową. Pod jego osłoną rozwijały się położone w pobliżu liczne osady, których ludność uprawiała ziemię, zajmowała się hodowlą. Życie na grodzie koncentrowało się w małym gródku, podgrodzia zamieszkiwane były okresowo, dając w chwilach zagrożenia schronienie okolicznej ludności. Gród zamieszkiwała załoga wojskowa wraz z rodzinami. Tu pracowali rzemieślnicy – kowale i odlewnicy. Z żelaza i brązu na miejscu powstawały narzędzia, broń, ozdoby. Pozostałością po grodzisku jest Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty wałów ziemnych otaczających gród.

Widok z Góry Królowej Bony na dolinę Narwi

Stanowisko archeologiczne wpisane do rejestru zabytków pod nr. C-87 z 30.03.1967 r.

         Kilkaset metrów dalej wzdłuż rzeki Narew znajduje się wzniesienie zwane Wzgórzem Świętego Wawrzyńca. Stał tam kościół parafialny wybudowany około 1000 roku przez świętego Brunona z Kwerfurtu.

Wzgórze św. Wawrzyńca

Stanowisko archeologiczne wpisane do rejestru zabytków pod nr. C-88 z 2.11.1972 r.

          Usytuowanie miasta na obecnym miejscu nastąpiło w 2 połowie XIV w. Prawa miejskie Łomża otrzymała 15 czerwca 1418 roku od księcia Janusza I. Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich i wcieleniu Mazowsza do Korony w 1526 roku, Łomża stała się miastem królewskim. Rozkwit jej przypada na XV-XVI wiek.

Budowano ulice, dwory, kościoły i szkoły parafialne.  W Łomży powstał kościół Katedralny pod wezwaniem św. Michała Archanioła.

         Miasto leżało na szlaku rzecznym Narew-Wisła, posiadało port i sześć mostów. Otoczone było wałami. Stąd rozchodziły się ważne szlaki handlowe do Prus, Wilna, Rusi i na zachód Europy. Łomża była ośrodkiem handlu, rzemiosła, siedzibą urzędów i sejmików. W połowie XVI wieku liczyła 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, miała dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle.

         W połowie XVII wieku nastąpił upadek miasta spowodowany wojnami szwedzkimi oraz licznymi pożarami i klęskami żywiołowymi.

Zniszczeniu uległo wiele miast. Po krwawych starciach z wojskami pruskimi  w 1794r i III rozbiorze Polski, nasze ziemie znalazły się pod zaborem pruskim. Po wojnach napoleońskich tereny te zajęła Rosja. 

        Druga połowa XIX w. to stopniowa poprawa rozwoju. Powstały fabryki, browar, garbarnie, rafinerie. W 1826 roku wzniesiono ratusz w Łomży. W latach osiemdziesiątych XIX w. rozpoczęto budowę fortów. Rozciągające się półkolem wokół Piątnicy, stanowiły element twierdzy łomżyńskiej.

        Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze przypadły na wiek XIX-XX. Nastąpiła rozbudowa miasta, które w 1806 roku liczyło już około 6000 mieszkańców. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Łomża została siedzibą władz departamentu. Z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego, od 1816 roku, została głównym miastem obwodu łomżyńskiego w województwie augustowskim. Szczególnie szybki rozwój nastąpił w latach 1867-1915, gdy Łomża stała się głównym miastem guberni łomżyńskiej i władz gubernialnych, powiatowych i miejskich. Jednak I wojna światowa zahamowała postępujący rozwój. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska. Miasto stało się siedzibą biskupa i uznawane było za jedno z największych ośrodków miejskich na obszarze północno-wschodniego Mazowsza. W 1912 roku miasto liczyło około 22000 mieszkańców, a w 1939 roku 27000 . II wojna światowa przyniosła ze sobą  ogromne zniszczenia. Miasto legło w gruzach aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności zmalała o 60%.

       Wyzwolenie Łomży nastąpiło 13 września 1944 roku. W latach 1946-1975 odbudowano najstarszą część Łomży. Wybudowano kilka osiedli mieszkaniowych. Uruchomiono miejską komunikację autobusową. Powstały liczne zakłady przemysłowe oraz oddano do użytku ciepłownię miejską. W 1975 roku Łomża stała się stolicą województwa łomżyńskiego. W latach 1978-1990 nastąpił gwałtowny jej wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe, szkoły, przedszkola, kościoły oraz drogi. W tych latach praktycznie podwojony został obszar terenów zainwestowanych. Funkcję stolicy województwa łomżyńskiego Łomża pełniła do 31.XII.1998 roku. Obecnie jest jednym z większych ośrodków miejskich województwa podlaskiego. Liczy prawie 63 000 mieszkańców.(dane z 31.12.2019 r)

Do interesujących zabytków znajdujących się obecnie w Łomży

możemy zaliczyć:

- Kościół katedralny p.w. św. Michała Archanioła

Jest to późnogotycki, orientowany, z barokowymi szczytami fasady kościół o budowie trójnawowej z oknami ostrołukowymi z witrażami. Wybudowany kosztem Księżnej Mazowieckiej Anny i jej synów Janusza III i Stanisława. Uroczysty akt konsekracji odbył się w 1531 roku. We wnętrzu katedry znajduje się wiele nagrobków i tablice pamiątkowe poświęcone m. in. Henrykowi Sienkiewiczowi czy ks. Kazimierzowi Lutosławskiemu z Drozdowa.

Oprócz wyżej wymienionych zabytków w katedrze znajdują się cenne rzeźby, płaskorzeźby i obrazy, wśród nich obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI w., którego koronacji dokonał w czerwcu 1991 r. papież Jan Paweł II.

Od 1925 r. kościół pełni funkcję katedry biskupiej. W całości zbudowany jest z cegły. Jego długość wynosi 53 m, szerokość 23 m, nawa główna wznosi się na wysokość 17 m, a nawy boczne 13 m. Wejście do kościoła ozdabia portal ostrołukowy. Nad wejściem znajduje się chór muzyczny. Sklepienie nawy środkowej świątyni jest gwiaździste, a naw bocznych w większości kryształowe.

Łomżyńska Katedra 

 Pomnik Stefana Wyszyńskiego usytuowany obok Katedry

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-7 z 28.02.1953 r.

- Kościół OO. Kapucynów 

Zbudowany w stylu baroku toskańskiego na planie prostokąta, złożony z nawy i prezbiterium. Wewnątrz świątyni znajduje się późnobarokowy ołtarz główny  i trzy ołtarze boczne. Na jego wewnętrznym dziedzińcu ustawiono figurkę Matki Boskiej Częstochowskiej.

Widok na Kościół wraz z figurką Matki Boskiej Częstochowskiej

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-80 z 5.03.1980 r.

- Cerkiew prawosławna, obecnie kościół Wniebowzięcia NMP  

Wzniesiony w stylu eklektycznym w 1873 roku, trójnawowa z dwiema wieżami na planie ośmioboków. Po odzyskaniu niepodległości przemianowano ją    na kościół katolicki. Obecnie jest to kościół Rektoralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-268 z 5.11.1985 r.

Do innych obiektów zabytkowych, które znajdują się na terenie Łomży możemy zaliczyć:

- Stary Rynek - ratusz z XIX w,

- Kamieniczki na Starym Rynku,

- Hala targowa na ulicy Rządowej,

- Zabytkowe zabudowania na ulicy Dwornej,

- Brukowana ulica Kapucyńska,

- Kamienne schodki z 1900 roku,

- Zabytkowy budynek poczty polskiej.

Do cennych zabytków znajdujących się na terenie Piątnicy możemy zaliczyć:

- Kościół neogotycki

Budowę obecnego kościoła  według projektu Feliksa Nowickiego, rozpoczęto w 1914 roku. Trwała ona dość długo, bo aż 24 lata. Kościół został zniszczony podczas wojny, odbudowany dopiero w latach 1945-1953 , jednak bez wież, które dobudowano w 1990 roku. Ołtarz główny trójnawowy z obrazem Przemienienia Pańskiego i krzyżem w zwieńczeniu.

Do najważniejszych zabytkowych elementów kościoła należy monstrancja z 1720 roku, pacyfikał z 1720 roku, relikwiarz z 1772 roku, kielich z 1850 roku, chrzcielnica z końca XVIII wieku oraz krzyże procesyjne z XVII i XIX wieku.

Do kościoła prowadzą wysokie schody

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-516 z 03.11.1994 r.

- Forty carskie

Budowane od 1887 do 1909 roku jako Twierdza Łomża mająca na celu ochronę terenów graniczących z Prusami Wschodnimi, a zwłaszcza strzegąca przeprawy przez Narew i Łomżę, która wówczas była stolicą guberni, przez którą przebiegały ważne szlaki komunikacyjne. 

Pięć fortów twierdzy zaczęto budować w 1887 roku, w formie twierdzy okrężnej połączonej ze sobą systemem wałów i fos o nazwie „Główna Osłona”. Najpierw wzniesiono fort nr IV i V na lewym brzegu Narwi, koło Łomży, a potem kolejne trzy nr I, II i III na prawym brzegu, wokół miejscowości Piątnica. Były to miejsca przystosowane do długotrwałej, samodzielnej obrony.

Forty w Piątnicy

DROZDOWO

          To malowniczo położona wieś na terenie Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi, około 10 km na wschód od Łomży. Domy miejscowych ludzi znajdują się na pagórkowatym terenie morenowym, graniczącym od południa z rozległymi łąkami, stanowiącymi obszar zalewowy Narwi. Liczba ludności wynosi 690 osób.

           Nazwa Drozdowo może pochodzić od ptaków zwanych drozdami. Lubią one miejsca lesiste o gęstym podszyciu, w pobliżu łąk i wody. Takim terenem są płaskowzgórza okalające Drozdowo, lekko faliste, poprzecinane wąskimi jarami, na których dnie płyną strumyki.

Widok na Drozdowo od strony Kościoła, 01.2021 r.  fot. Michał Fabiszewski

            Pierwsze wzmianki o Drozdowie pochodzą z 1417 roku, kiedy to książę Janusz Starszy nadał 30 włók w Drozdowie Stanisławowi z Zakliczewa herbu Modzele, którego potomkowie przyjęli nazwisko Drozdowski. Po upadku rodziny wieś przechodziła różne koleje losu, by w II połowie XVIII wieku powiększyć majątek rodu Lutosławskich. To właśnie Franciszek Lutosławski doprowadził do rozkwitu Drozdowa i okolic poprzez umiejętne gospodarowanie i uprzemysłowienie swoich dóbr. W drugiej połowie XIX wieku miejscowość przeżyła swój największy rozkwit. Lutosławscy, a potem Maria z Lutosławskich Niklewiczowa dotrwali w Drozdowie do 1979 roku. Wieś rozrosła się i rozbudowała. Powstał w niej browar, piekarnia i krochmalnia. Niestety podczas I jak i II wojny światowej wieś została bardzo zniszczona. Drozdowo nigdy nie odzyskało już dawnej świetności. Po wyzwoleniu mieszkańcy zajęli się głównie warzywnictwem. Uprawia się tutaj wiele zdrowych i smacznych jarzyn.

Do ciekawszych zabytków znajdujących się obecnie w Drozdowie

możemy zaliczyć:

- Neoromański kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła

Wzniesiony przez Franciszka Lutosławskiego wg projektu słynnego warszawskiego architekta Witolda Lanciego. W centralnym miejscu kościoła znajduje się ołtarz w formie arkady wspartej na dwóch parach kolumn. Całości dopełnia obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, namalowany przez Wojciecha Gersona. Po obu stronach kościoła mieszczą się ołtarze boczne, również zaprojektowane w stylu neogotyckim, przedstawiające obraz św. Barbary po prawej stronie i obraz św. Jakuba i Judy po lewej. Na uwagę zasługują też zdobiące sufit freski, pełne tajemniczej symboliki. Bardzo ciekawie ukazana jest Trójca Święta, odwołująca się do znaku oka opatrzności. Na zachodniej ścianie wewnątrz kościoła wiszą tablice poświęcone pamięci Romana Dmowskiego, Mariana i Józefa Lutosławskich oraz wszystkich ludzi straconych w Moskwie w 1918 roku. Świątynia zwraca uwagę turystów wysoką dzwonnicą, dzięki której  budowla w swej architektonicznej budowie nie przypomina polskich wiejskich kościółków. Wieża wznosi się na wysokość 24 m.

Kościół wraz z wysoką wieżą

Widok na Kościół z tyłu budynku

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. 104 z 24.04.1981 r.

- Kaplica cmentarna – grobowiec rodziny Lutosławskich

Obiekt wzniesiony na planie kwadratu, posiada dwie kondygnacje oraz kryptę znajdującą się w przyziemiu, w której spoczywa m.in. ksiądz Kazimierz Lutosławski, twórca Krzyża Harcerskiego. Z zewnątrz kaplica ozdobiona jest kolumnami z piaskowca. Całość zwieńcza dwuspadowy dach, półkoliste okna i prostokątne wejście do krypty.

Kaplica cmentarna rodziny Lutosławskich

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-104 z 24.04.1981 r.

Część cmentarza drozdowskiego wpisana do rejestru zabytków pod nr. A -306 z 12.06.1987 r.

Na powyższym cmentarzu znajdują się zabytkowe nagrobki Natalii Funk, zmarłej w 1866 r. oraz kamienna płyta Konstancji Płońskiej i jej córki Teresy z 1851 roku.

- Zespół dworski rodziny Lutosławskich – dzisiejsza siedziba Muzeum Przyrody – Dwór Lutosławskich w Drozdowie

      XVIII wieczny dwór z dobudowaną do niego jednopiętrową willą wzniesioną w 1895 roku przez Franciszka Dionizego Lutosławskiego. Tu spędzał dzieciństwo słynny kompozytor Witold Lutosławski i ostatnie miesiące życia mieszkał Roman Dmowski. Lutosławscy, a potem Maria z Lutosławskich Niklewiczowa dotrwali w Drozdowie do 1979 roku.

      Obecnie w muzeum zobaczyć można wystawę historyczną pt. "Salon dworski" i dowiedzieć się o chlubnych dziejach rodziny Lutosławskich, ciekawe zbiory flory i fauny doliny Biebrzy i Narwi, wystawę akwarystyczną pt. „Podwodny Świat Pięciu Kontynentów”, na której w 26 akwariach o pojemności 500 l zapoznać się można z przedstawicielami różnych gatunków ryb. Proponujemy również obejrzenie najnowszej wystawy ukazującej niezwykłe bogactwo roślin leczniczych występujących w naszym regionie, pt. „Ziołowe tajemnice. Rośliny lecznicze Doliny Narwi”. Godny podziwu jest również park wokół siedziby, w którym można sobie pospacerować i odpocząć od codziennych trosk.

Siedziba Muzeum Przyrody

Zespół wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-222 z 17.12.1985 r.

- Piwnice browaru drozdowskiego 

Pobudowanego przez Franciszka Lutosławskiego w 1862 r. Nie przetrwał on jednak okresu I i II wojny światowej. Najbardziej cenione z Drozdowskiego browaru było piwo marcowe, sprzedawane w charakterystycznych stożkowatych butelkach. Z dawnej świetności browaru pozostały tylko ogromne piwnice i resztki rozpadających się murów.

Jedno z ocalałych pomieszczeń browaru

Obecnie obiekt objęty ochroną poprzez włączenie do gminnej ewidencji zabytków.

         W tej miejscowości znajduje się również Dyrekcja Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi, ważnego ośrodka edukacji przyrodniczej i ekologicznej, szkoła podstawowa, poczta, trzy sklepy, bar, świetlica, remiza Ochotniczej Straży Pożarnej.

Do innych zabytków znajdujących się na terenie Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi zaliczamy również:

- Kościół murowany w Puchałach

Wzniesiony w 1914 r. Zniszczony w 1944. Nowy kościół dwunawowy zaprojektował W. Zin, a zbudowano go na fundamentach starego w latach 1975-81.

Kościół murowany, który jest siedzibą parafii św. Wojciecha

- Zespół cmentarza rzymsko - katolickiego w Puchałach

W skład tego zespołu wchodzą:

- cmentarz rzymsko-katolicki z połowy XIX w.

- kaplica I

- kaplica II

Zabytkowa kaplica na cmentarzu w Puchałach

Ozdobny nagrobek z 1912 roku

Zespół wpisany do rejestru zabytków pod nr. 359 z 07.04.1988 r.

- Cmentarz rzymsko - katolicki „stary” w Puchałach

Powstał w pierwszej połowie XIX w. Znajdują się tam zabytkowe nagrobki rodziny Modzelewskich - właścicieli Milewa i właścicieli dóbr Zbrzeźnica.

Nagrobek właściciela dóbr Milewo

Nagrobek włascicieli dóbr Zbrzeźnica

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. 360 z 07.04.1988 r.

- Młyn wodny  nad rzeką Gać

Wybudowany w 1910 roku. Pod koniec II wojny światowej zniszczony, a potem odbudowany i upaństwowiony. Obecnie stanowi własność prywatną.

Młyn wodny na rzece Gać

Obiekt objęty ochroną  poprzez włączenie do gminnej ewidencji zabytków.

- Cmentarz wojenny z I wojny światowej

Położony po lewej stronie drogi żwirowej prowadzącej do miejscowości Gać. Usytuowany w polu na planie kwadratu. Na murowanych filarach wejściowej bramy umieszczone metalowe krzyże. Mogiły 55 żołnierzy niemieckich zostały rozmieszczone w kilku rzędach.

Brama wejściowa na cmentarz wojenny 

Obiekt wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-104 z 24.04.1981 r

- Młyn wodny w Bronowie

Pobudowany w latach 20 - tych XX wieku. W skład młyna wchodziły murowany budynek z obszernym podjazdem, budynki gospodarcze, most ze stawidłami, staw z groblami oraz łódki do pływania. W 1956 roku obiekt został podwyższony i rozbudowany.

Budynek, w którym kiedyś znajdował się młyn wodny w Bronowie

Obecnie obiekt objęty ochroną  poprzez włączenie do gminnej ewidencji zabytków.

- Cmentarz rzymsko - katolicki w Bronowie

Jest to cmentarz z końca XVIII w i drugiej połowy XIX wieku. Zajmuje powierzchnię ok. 1 ha. znajdują się na niem zabytkowe nagrobki. 

Wpisany do rejestru zabytków pod nr. 300 z 11.06.1987 - XIX - wieczna część cmentarza.

Część VIII- wieczna objęta ochroną poprzez włączenie do gminnej ewidencji zabytków.

- Ruiny schronu obronnego z 1939 r. w Krzewie

Widok na ruiny schronu obronnego w Krzewie

  Wielkie głazy stanowiące pozostałość po schronie obronnym w Krzewie