FORTY

        Forty budowane były od 1887 do 1909 roku jako Twierdza Łomża mająca na celu ochronę terenów graniczących z Prusami Wschodnimi, a zwłaszcza strzegąca przeprawy przez Narew i Łomży, która wówczas była stolicą guberni, przez którą przebiegały ważne szlaki komunikacyjne.

 Pięć fortów twierdzy zaczęto budować w 1887 roku, w formie twierdzy okrężnej połączonej ze sobą systemem wałów i fos o nazwie „Główna Osłona”. Najpierw wzniesiono fort nr IV i V na lewym brzegu Narwi, koło Łomży, a potem kolejne trzy nr I, II i III na prawym brzegu, wokół miejscowości Piątnica. Były to miejsca przystosowane do długotrwałej, samodzielnej obrony. Budowę fortu rozpoczynano od wykonania wykopów, położenia niezbędnej infrastruktury, budowy betonowych umocnień i ponownego ukształtowania terenu. Forty  posiadały własne kuchnie, piekarnie, ujęcie wody, ogrzewanie, wentylacje. Głównym budowniczym był generał Aleksiej Szoszin.

Następnie 3 forty w Piątnicy rozbudowano dodając między innymi elementy betonowe, w tym koszary szyjowe, schrony pogotowia bojowego, kaponiery artyleryjskie, podziemną komunikację poprowadzono w poternach oraz galerie przeciwskarpowe.

W każdym forcie znajdował się agregat prądotwórczy do oświetlenia, napędu wentylatorów i zasilania pomp w studni głębinowej. Forty oznaczono  numerami 1 (wschodni), 2 (środkowy) i 3 (zachodni), a następnie przemianowano, zgodnie z rosyjskim alfabetem, na A, B, W.

Obiekty w Piątnicy połączono w ciągły pas obrony, z wałami, fosami, osłoniętą drogą do szybkiego przerzutu wojsk i zaopatrzenia, a także ze schronami biernymi i bojowymi. Forty te tworzyły razem obwarowanie ciągłe w odległości 1,5 km od przeprawy. Prawy kraniec opierał się o moczary i bagna nadrzeczne, lewy zaś o samą rzekę.

Ponadto planowano budowę pięciu nowych fortów, wysuniętych na przedpole Twierdzy - "Kalinowo", "Rządkowo", "Czarnocin", "Jeziorko" i "Budy". Jednak rozbudowa nie powiodła się i w 1909 roku twierdza została skasowana.

Dopiero trzydzieści lat później, czyli w 1939 roku Wojsko Polskie zbudowało 12 żelbetowych schronów bojowych ze stanowiskami broni maszynowej, wzmacniając dodatkowo fortyfikacje wykopano rowy strzeleckie, ustawiono przeszkody przeciwpiechotne. To wszystko miało ogromne znaczenie podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku, gdzie umocnienia w Piątnicy stały się zasadniczym punktem oporu polskich wojsk podczas bitwy pod Łomżą przed atakującymi oddziałami niemieckimi od strony Prus Wschodnich. . Obrona trwała od 7 do 10 września. Zakończyła się wycofaniem oddziałów po kontrowersyjnym rozkazie dowódcy 18 Dywizji Piechoty, który zarządził odwrót.

Umocnienia twierdzy były jeszcze raz aktywnie wykorzystane podczas walk obronnych w 1920 roku przeciwko idącym na Warszawę wojskom sowieckim. Twierdza skutecznie broniła przejścia od 28 lipca do 1 sierpnia 1920 roku i mogła się bronić nadal, jednak przegrana oddziałów ochotniczych pod Miastkowem i Nowogrodem zagroziła okrążeniem Łomży. Broniący opuścili umocnienia 2 sierpnia 1920 roku i wycofali się w kierunku Różana. Kilkudniowe powstrzymywanie wojsk sowieckich w tym rejonie pozwoliło wojskom polskim przygotować się do kontruderzenia pod Radzyminem.

Do chwili obecnej zachowały się Forty w Piątnicy i fort nr IV przy drodze na Ostrołękę. W forcie nr III znajduje się muzeum forteczne i strzelnica sportowa. Fortem opiekuje się stowarzyszenie.

Fort I w Piątnicy

Betonowe koszary szyjowe Fortu I w Piątnicy

Widoczne 2 schrony pogotowia bojowego na dziedzińcu fortecznym

Widok na dolinę Narwi

Legendy o fortach…..

      Dokąd sięgamy pamięcią, od powstania fortów w Piątnicy do dnia dzisiejszego nikt nie wyjaśnił wszystkich ukrytych tajemnic…

Zwiedzając forty w ich obecnym stanie łatwo zauważymy, że brak tu kontynuacji podziemnych ciągów komunikacyjnych pomiędzy wszystkimi obiektami. Wydaje się logicznym, że poterny powinny zapewniać funkcje operacyjne w dowodzeniu i bezpieczną łączność ze wszystkimi stanowiskami bojowymi.

Były żołnierz 33 pułku piechoty z Łomży, który pełnił służbę wojskową
w kompanii łączności stacjonującej w Forcie II, twierdzi, że koszary ze względu na bezpieczeństwo miały podziemne połączenia ze wszystkimi obiektami fortecznymi. I nie tylko. Fort II- jako centralny, w którym znajdowało się stanowisko dowodzenia przyczółkiem mostowym „Łomża” – był połączony podziemnymi korytarzami z fortami flankowymi, Fortem I i Fortem III. Osobiście miał on dostęp i przebywał w korytarzu biegnącym ( pod drogą Łomża- Stawiski) do Fortu III. Z korytarza były wejścia do obszernych pomieszczeń – dwie kondygnacje w dół. Szczególnie w pamięci utkwiła mu duża sala odpraw służbowych. Były także magazyny broni i amunicji, a także sale żołnierskie do ukryć w przypadku oblężenia fortu i prawdopodobnie Zapasowe Stanowisko Dowodzenia.

Z kolei są tacy mieszkańcy Łomży i Piątnicy, którzy świadczą, że ich dziadowie i pradziadowie twierdzili, że Forty w Piątnicy są połączone tunelem, biegnącym pod Narwią, z miastem Łomża. A konkretnie i tu istnieją dwie wersje: 1) z klasztorem Ojców Kapucynów lub 2) z kościołem popijarskim na skarpie przy ul. Zjazd (obecnie stoi tam hotel „Polonez”)

Takie rozwiązanie wydaje się być karkołomnym wykonawczo, lecz jeśli się uwzględni ówczesną myśl inżynierską – pionierska w Europie, której widocznym świadectwem są zachowane przez stulecie poterny i ściany doskonale zaizolowane, odwodnione i suche nawet obecnie….

A także jeśli przypomnimy fakt historyczny, że przecież pierwszą siedzibą Gubernatora Łomżyńskiego był klasztor OO. Kapucynów, zlikwidowany nakazem cara w drugiej połowie XIX wieku…..

                    Nieprawdopodobne staje się możliwym!

A oto w połowie lat 90 – tych pojawia się sensacyjna informacja związana z tajnymi działaniami prowadzonymi podczas II wojny światowej. Polscy inżynierowie i matematycy, żołnierze podziemnej Armii Krajowej konstruują maszynę potrafiącą rozszyfrować tajne depesze niemieckie i nazywają ją „ENIGMA”. Niemcy byli pewni, że ich kod zastosowany w najtajniejszych szyfrowanych meldunkach i rozkazach jest całkowicie bezpieczny.
I rzeczywiście, ośrodki wywiadowcze państw wielkiej Koalicji nie mogły długo uporać się z tą tajemnicą, aż do czasu kiedy wywiad wojskowy AK przekazuje Centrali Brytyjskiego Wywiadu polski wynalazek, klucz rozszyfrowujący „Enigmę”.

I oto sensacja… Tajną depeszę zawierającą tajemnicę „Enigmy”, drogą radiową przekazują Polacy z ….Fortów w Piątnicy!  Wysłana z fortu II lub fortu III, ze względu na dogodne do propagacji fal radiowych ukształtowanie terenu oraz uśpione w tym regionie i czasie kontrwywiadowcze służby hitlerowskie. Jeśli nawet była to jedna z dróg dotarcia do Anglii lub też jedna z prób albo plan awaryjnego działania, to i tak ocieramy się mimochodem o sensacyjną tajemnicę, którą skryły forty.

Poterny prowadzące pod dnem fosy do stanowisk artyleryjskich w Piątnicy

Wysoki mur oporowy kryjący w sobie chodniki łączące stanowiska artyleryjskie

Stanowisko dla artylerii w Piątnicy

 Słownik terminologiczny:

Bark fortu – bok fortu

Bateria artyleryjska – stanowisko artyleryjskie otwarte lub skazamatowane

Betonowe kopuły obserwacyjne - były to także stanowiska ogniowe karabinów maszynowych, wykorzystane (wraz z rowami strzeleckimi) szczególnie w działaniach II wojny światowej

Betonowe schrony pogotowia w wale czołowym fortu - umieszczone są na dziedzińcu fortecznym w pobliżu stanowisk ogniowych. Służyły do przechowywania dział fortecznych i ich załóg. Miały wyjścia na wały zabezpieczone przed ogniem przeciwnika tzw. przelotniami oraz połączone poternami z kaponierami w dnie fosy.

Czoło fortu- odcinek na ogół prosty narysu fortu położony od frontu, od strony przedpola.

Droga fortowa – brukowana droga łącząca od wewnątrz forty ze sobą i z innymi elementami twierdzy.

Droga wałowa - wewnętrzna część korony wału bojowego służąca do przemieszczania się wzdłuż przedpiersia i zakładania ewentualnych stanowiska artyleryjskich.

Dziedziniec fortu – względnie płaski teren we wnętrzu fortu otoczony wałem bojowym

Esplanada -teren na zewnątrz fortyfikacji pokryty jej ostrzałem artyleryjskim.

Fort – samodzielny obiekt obronny w zasadzie z XIX w i początku XX wieku, na rzucie pieciobocznym lub nieregularnym złożony z wału bojowego z fosą i skazamatowanych budowli, najczęściej koszar, schronów pogotowia i potern, nieraz magazynów.

Fosa – wykopane obniżenie terenu, rodzaj szerokiego rowu, stanowiące przeszkodę na zewnątrz wału bojowego.

Galeria kontrminowa lub przeciwminowa -  w przeciwskarpie fosy murowan lub betonowa galeria z zaczątkami kanałów kontrminowych służących do przeciwpodkopów do walki poziemnej w przypadku wykonywanych przez nieprzyjaciela podkopów minowych dla wysadzenia fortu.

Kaponiera – przykryta budowla fortyfikacyjna o różnej konstrukcji, wykorzystywana do prowadzenia ostrzału skrzydłowego lub skośnego w dwóch różnych kierunkach.

Kaponiery występują w różnych formach i posiadają różne przeznaczenie. Jest to:

--stosowana w fortyfikacji bastionowej budowla ziemna postawiona w poprzek rowu jako przejście zakończone na obu końcach wałami, służąca do prowadzenia ognia wzdłuż rowu fortecznego, a także do skrytego wyjścia na zewnątrz z twierdzy

--budowla drewniana, murowana lub betonowa ukryta w przeciwskarpie lub skarpie na załamaniach wału (fortu, bastionu)

Prowadzono z niej ogień wzdłuż fosy w obu kierunkach. Kaponiera była połączona z wnętrzem obiektu (twierdzy, fortu) przejściem (poterną) pod wałem, w przypadku konstrukcji przeciwskarpowej także dnem rowu. Ponieważ kaponiera jest dziełem służącym do prowadzenia ognia w dwóch kierunkach, nieprawidłowe jest sformułowanie "podwójna kaponiera". Budowlę służącą do prowadzenia ognia wzdłuż rowów fortecznych lub międzypól w jednym kierunku nazywamy półkaponierą.

--budowla forteczna służąca do ostrzeliwania podejść, międzypól lub szyi dzieła, zazwyczaj przylegająca do wału twierdzy lub fortu (w tym znaczeniu nazwa była używana głównie w fortyfikacji rosyjskiej).

Kojec przeciwskarpowy - były to schrony umożliwiające prowadzenie ognia wzdłuż rowu w dwu kierunkach (kojec podwójny – kaponiera) lub tylko w jednym kierunku, wówczas nazywano taki schron kojcem pojedyńczym (półkaponierą).

Koszary szyjowe – koszary znajdujące się w szyi fortu ( z tyłu fortu), z reguły przystosowane do obrony, często opatrzone kaponierą wewnętrzną (szyjową).

Kryta droga – droga na zewnątrz fosy, osłonięta stokiem.

Ławka strzelecka – próg ziemny przy podpiersiu umożliwiający prowadzenie ognia z broni ręcznej.

Międzypole -teren ostrzału między fortami.

Poterna- podziemny chodnik komunikacyjny

Przeciwskarpa – zewnętrzny stok fosy

Od strony nieprzyjaciela obsypane ziemią, powinny zabezpieczać załogę przed bezpośrednim trafieniem pociskiem artyleryjskim.

Przedpole fortu - na tym obszarze nie zezwalano na zasadzanie drzew i wznoszenie budowli we wszystkich kierunkach ostrzału na odległość 1000 – 1500 metrów od fortu.

Stacja pomp - koszary szyjowe i kaponiery przeciwskarpowe posiadały instalację wodno-kanalizacyjną zasilaną z własnej studni głębinowej.

Schron pogotowia – budowla przy stanowiskach ogniowych dla ochrony załogi, osłony sprzętu i amunicji.

Strzelnica – otwór w murze zewnętrznym o proporcjach węższego, stojącego prostokąta dla broni ręcznej i większy, często okrągły dla artylerii.

Szyja fortu – tylny odcinek narysu fortu

Wał bojowy -  wał fortu ze stanowiskami dla obrony z broni ręcznej i artylerii

Wał międzyfortowy – wał z fosą założony między fortami lub prowadzący do fortu od innej przeszkody np. wodnej.

Położenie fortów:

I – 53°11′15,36″N 22°06′32,01″E, między drogami Białystok i Drozdowo

II – 53°11′53,96″N 22°06′47,38″E, położony  przy drodze Jeziorkowskiej - zamknięty

Umocnienia w okolicy Łomży

III – 53°12′20,61″N 22°05′44,96″E, dojazd od ulicy Fortecznej, przy mleczarni

IV – 53°10′18,04″N 22°01′41,17″E, przy drodze na Ostrołękę

V – 53°08′46,33″N 22°03′58,36″E. -zagospodarowany na ogródki działkowe

14 września 2010 roku na terenie Fortu II twierdzy, położonego w Piątnicy Poduchownej, odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą ofiarom zbrodni katyńskiej i katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku.

Zwiedzając obiekt, zapoznamy się zarówno częścią naziemną fortu, jak i poternami przejdziemy do wysuniętych obiektów bojowych, broniących fosy. Zwiedzimy również niewielką ekspozycję Muzeum Fortecznego w jednym ze schronów pogotowia.

Poza trasą wycieczkową amatorom historii oferujemy strzelania z broni historycznej - Mauser 98 K, Mosin wz1891/30, PPSz41, TT i inne.

Teren fortu objęty jest nadzorem konserwatorskim.

ORGANIZATOR ZWIEDZANIA

Strzelnica Forty

Paweł Zalewski – tel. +48 606 101 419

Ludwik Zalewski – tel. +48 600 039 532 – grupy powyżej 10 osób

DOSTĘPNOŚĆ OBIEKTU DLA TURYSTÓW

Można się po nim swobodnie poruszać [schrony i kaponiery są zamknięte]. Zwiedzamy forty I i III, fort II jest zamknięty.

Długość trasy - od 2 do 6 km

Czas zwiedzania - od 1,5 do 3 h

Temperatura wewnątrz od +10,0 do +15,0^oC .

Wilgotność ok. 70 %.

W porach suchych dostępne są przejścia podziemne.

Trasa nie jest oświetlona elektrycznie.

Dla osób niepełnosprawnych obiekt niedostępny.

Zwiedzanie z przewodnikiem po uprzedniej rezerwacji terminu, w grupach od 10 osób.

Zalecane wygodne, sportowe obuwie, cieplejsze okrycia nie są konieczne.

Zalecane posiadanie własnej latarki.

Województwo: PODLASKIE

Szerokość i długość geograficzna: 53.195213,  22.0955082

Źródło: "Forty Piątnica -Twierdza Łomża" Tadeusz Warec, Łomża 2000 wyd. ŁTN im. Wagów