Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi
JAKUB IGNACY WAGA
Z CYKLU: HISTORIE WIELKICH POSTACI
JAKUB WAGA - wybitny przyrodnik, inicjator działalności ekologicznej, a przede wszystkim autor znakomitego opracowania pt. „Flora Polska”.
Portret Jakuba Wagi ( ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Wagów w Łomży)
Dzieło to zawiera opisy ponad 1061 gatunków roślin z terenu Królestwa Polskiego. Jego pełny tytuł brzmi: ”Flora Polska jawnokwiatowych rodzajów, czyli botaniczne opisy tak dzikich, jak i hodowanych pod otwartem niebem jawnokwiatowych Królestwa Polskiego roślin, uporządkowane według zasad sztucznego układu a poprzedzone ogólnem wyobrażeniem o znaczniejszych przyrodzonych pokrewieństwach roślinnego królestwa przez Jakuba Wagę.” Była to pierwsza tak kompletna publikacja przedstawiająca świat polskich roślin. Wydanie książki stanowiło przełom, nową epokę w pracach florystów. Korzystali z niej polscy botanicy przy różnego rodzaju zestawieniach porównawczych i analizach zmian, jakie zachodzą w naszej florze.
Okładka Flory Polskiej I-tom ( ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Wagów w Łomży)
Jakub Waga od najmłodszych lat związany był z naszym terenem. Urodził się 25 lipca w 1800 roku w Grabowie, koło Łomży, w majątku dziedzicznym Wagów.
( ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łomży)
Był szóstym synem z drugiego małżeństwa Bernarda skarbnika ziemi wiskiej z Agatą z Gutowskich (miał siedmioro braci oraz trzy przyrodnie siostry). Uczył się w Szczuczynie, potem w Łomży oraz w Szkole Wojewódzkiej w Warszawie. Maturę zdał 28 lipca 1821 roku, po której został przyjęty na wydział filozoficzny w oddziale nauk przyrodniczych Uniwersytetu Warszawskiego. Przewodnikami na jego studiach byli profesorowie Feliks Paweł Jarocki - zoolog i Hubert Szubert-botanik. To właśnie ten pierwszy mentor zaproponował Wadze uczestniczenie w ważnym projekcie, który polegał na zebraniu wszystkich żyjących zwierząt z gromady Crustacea, rzędu Entomostracea. Ambitny student zgromadził wymienione w tym temacie organizmy w wodach z okolic Łomży i Warszawy. Został pochwalony za dużą kolekcję okazów i odnalezienie dwóch nowych gatunków. Ostatnim akcentem zoologicznym Wagi była jego praca magisterska pt. „O narządach oddychalnych ryb”. Po zakończeniu studiów Jakub Waga skupił się już tylko na botanice. Wśród wybitnych studentów tamtych czasów wymienić należy kolegów Jakuba, Wojciecha Jastrzębowskiego i Szymona Pisulewskiego, autora podręczników botanicznych. Podejmowali wiele inicjatyw badawczych związanych z poznawaniem różnych gatunków roślin. Byli magistrami filozofii, którzy w swoich wspólnych botanicznych podróżach wykazywali się niesamowitą cierpliwością i wytrwałością. Czasami w bardzo niekomfortowych warunkach zajmowali się wyszukiwaniem roślin krajowych, ich systematyzowaniem i opisywaniem. To właśnie Wojciech Jastrzębowski był nauczycielem Franciszka Lutosławskiego z Drozdowa, który studiował w Marymoncie i otrzymał gruntowną wiedzę od najlepszych polskich botaników umiejętne i praktyczne wykorzystując ją później w rodzinnej miejscowości.
Po zakończeniu uczelni wyższej Waga został nauczycielem w warszawskiej szkole pijarów, a następnie Radomiu i Szczuczynie. W 1928 roku na stałe osiedlił się w Łomży. Już w 1829 r. ukazał się pierwszy artykuł naukowy Jakuba Wagi pt. „Uwagi tyczące się znalezienia rośliny Linnea borealis”, poświęcony odnalezieniu w okolicach rodzinnego Grabowa stanowiska zimoziołu północnego. Będąc nauczycielem gimnazjalnym zasłynął wśród uczniów miejscowej Szkoły Wojewódzkiej (dzisiejsze I LO im. T. Kościuszki) niebywałą serdecznością, umiłowaniem przyrody polskiej, chęcią jej odkrywania i poznawania. Organizował liczne wycieczki terenowe, podczas których młodzież miała okazję z bliska rozpoznawać gatunki flory polskiej. Jednak głównym celem tych eskapad była nauka zasad ochrony przyrody. Waga starał się wpajać uczniom, jak istotna dla człowieka jest harmonia wśród poszczególnych ogniw ekosystemu i szacunek dla otaczającego środowiska. Ze względu na braki kadrowe w powyższej szkole nauczał również biologii, matematyki, geografii, historii powszechnej i języka polskiego. Jednak jego serce najszybciej biło, kiedy opowiadał swoim uczniom o okazach roślin rosnących na Podlasiu. Placówkę łomżyńską zaczęto nazywać szkołą Wagi. Wspomnienia jednego z jego wychowanków tak opisywały ich edukatora: „Był to człowiek już wiekowy, prawego charakteru, cierpliwy, kochający młodzież, pedagog. Cieszył się powszechną miłością i szacunkiem”. Jako nauczyciel nie akceptował rygorów i metod wychowania narzucanych przez władze carskie: „nie przekroczył nigdy granic ludzkiego postepowania chociaż nieraz musiał ukarać winnych”
Ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i miłości Jakuba do pieszych wędrówek po ziemi łomżyńskiej i kraju, miał jego uniwersytecki profesor Michał Szubert, który tak mówił o swojej misji „Za jedyny obrałem sobie cel w narodzie naszym naukę botaniki zaszczepić i ciągle do wyższego doprowadzać stopnia” . W 1818 roku założył ogród botaniczny w Warszawie, który stał się placówką naukową i ozdobą stolicy. W 1828 roku pod jego patronatem młody Jakub Waga wybrał się w okolice Ciechanowca, w celu poszukiwania nowych okazów roślin. Gromadzone i skrupulatnie opisywane przez Wagę gatunki były początkiem dwutomowego dzieła, które zawierało opisy roślin z terenów środkowej i północno-wschodniej części Królestwa Polskiego. W pracy tej Jakub Waga zastosował układ szwedzkiego przyrodnika Karola Linneusza, który w XVIII wieku, stworzył swój własny system klasyfikacji organizmów, oparty głównie na ich budowie zewnętrznej, np. rośliny kwiatowe zostały usystematyzowane według ilości pręcików i słupków. Poszczególny gatunek roślinny otrzymywał nazwę w języku łacińskim złożoną z dwóch członów. Pierwszy człon nazwy, pisany dużą literą, oznaczał rodzaj, drugi natomiast, pisany małą literą, gatunek. To nazewnictwo przyjęło się w biologii i obowiązuje do dziś. Waga pisząc swoje dzieło, uważał, że system szwedzkiego botanika jest praktyczny, bardziej przejrzysty i łatwy w zastosowaniu, sprzeniewierzając się kierunkowi swojego mistrza Szuberta, który stosował system naturalny. Jakub Waga podał na wstępie przegląd rodzajów według gromad Linneusza, a następnie przegląd i charakterystykę według systemu naturalnego, uznając, że będzie to bardziej przystępne dla jego uczniów. Flora Polska zawiera więc niezwykle sumienne opisy żywych roślin. Po 10 latach pracy udało się Wadze zakończyć swoje dzieło. Były to jednak bardzo trudne czasy, czasy popowstaniowe. Polskie instytucje naukowe tj. Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Towarzystwo Ksiąg Elementarnych przestały istnieć, więc nie było nadziei na wydanie tak obszernej publikacji. Dopiero kilka lat później jego brat Antoni, korzystając ze swoich kontaktów, znalazł ludzi, którzy obiecali wydać Florę Polską. Okazał się nim hrabia Leon Łubieński i Aleksander Kurza. Wydawnictwo ujrzało światło dzienne w 1847- I tom i w 1848 – II tom oraz indeks nazw. Dzieło to pomimo nazwy kojarzącej się z całym obszarem Polski, zawierało tylko roślinność ze środkowej i północno- wschodniej części Królestwa Polskiego. Do druku podano również dzieło Antoniego Wagi pt. „Ukaziciel” zawierający polski słownik nazw roślin. Praca Jakuba Wagi przyczyniła się do rozszerzenia wiadomości o świecie roślinnym. Zawiera cenne drzeworyty, które i dziś mogą ilustrować organografię. Honorarium za napisanie powyższego dzieła wyniosło 1500 zł, cenę 1 egzemplarza ustalono na poziomie 37 zł. Książka szybko rozeszła się i autor zaczął przygotowywać się do ponownego jej wydania, mając zamiar wprowadzić tam system naturalny i uzupełnić ją nowym nabytkami roślin.
( ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łomży)
Po przejściu na emeryturę w 1862 roku Jakub Waga, przez kolejne 10 lat przygotowywał materiały do drugiego wydania Flory Polskiej oraz pracował nad przekładami dwóch francuskich dzieł przyrodniczych. Pierwszy z nich to przetłumaczona w 1869 r. na język polski książka C. Flammationa Pluralite des mondes habites, czyli „Wielość światów zamieszkiwanych”. Druga to przetłumaczone w 1871 r. jednotomowe opracowanie Ludwika Figuiera „Histoire des plantes” – „Historia rozwoju roślin”, którą przerobił i znacznie poszerzył nowymi okazami. Waga ożywiony był myślą stworzenia arcydzieła botanicznego zawierającego kompletne wiadomości o świecie roślinnym, tak aby młodzież mogła uczyć się bez pomocy innych książek. Znacznie rozszerzył i uzupełnił wiadomości dotyczące okryw nasiennych, budowy zalążków, ich przyczepiania, możliwości umieszczania zarodków w ziarnie, składu bielma i położenia tej substancji względem zarodka. Dodał również rozdział o miodnikach, o przekwitaniu, poparty przykładami. Drugi tom poświęcony systematyce zawierał nie 40 jak u Figuiera, tylko 170 - rodzin ułożonych według systemu naturalnego. III tom o roślinach skrytopłciowych został poszerzony o opisy skrzypów i widłaki. Razem było 1465 stron druku, co świadczy o niezwykłej pracowitości naszego botanika. Udało mu się ukończyć tę prace i wydać jeszcze przed śmiercią w 1871 r. W tamtych czasach nie było żadnej, tak obszernej książki botanicznej dostępnej dla ogółu ludności.
Zmarł 23 lutego 1872 roku w wieku 72 lat, będąc aktywnym do ostatniego dnia życia. Pogrzeb odbył się na starym cmentarzu w Łomży, przy ulicy Kopernika.
Pomnik Jakub Wagi, fot. E. Baczewska
Życie osobiste
28 lipca 1833 roku, w wieku 32 lat, jako młody szlachcic ożenił się z 20 letnią panną Kornelią Romanówną, córką Ignacego i Cecylii Sokołowskich. Mieli dwoje dzieci: syna i córkę. W życiu rodzinnym nie był szczęśliwy. Malutka Antonina zmarła w wieku 2 lat, natomiast syn Zbigniew, w którym pokładano duże nadzieje zmarł we Włoszech w 1865, krótko po skończeniu szkoły.
( ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Wagów w Łomży)
Upamiętnienie jego twórczości:
Postać Jakuba Wagi została doceniona i upamiętniona pomnikami oraz nazwami ulic w Polsce. 3 maja 1918 roku z inicjatywy profesora Wójcickiego z UW w Ogrodzie Botanicznym został ustawiony pomnik Jakuba Ignacego Wagi. Autorem pomnika był Franciszek Roth. W 1967 roku odsłonięto z inicjatywy Heleny Czarnek, pomnik w Łomży, którego autorem był Ferdynand Jarocha. Jego imieniem nazwano również Ogród Spacerowy, który obecnie jest Parkiem Miejskim przy ul. Wojska Polskiego, który została zaprojektowany i powstał z jego inicjatywy.
Pomnik Jakuba Wagi w Parku spacerowym w Łomży im. Jakuba Wagi
Jakub Waga jest obok swojego brata Antoniego również patronem Towarzystwa Naukowego im. Wagów w Łomży. Ponadto w Warszawie Jakub Waga wraz ze swoim bratem Antonim współpatronuje ulicy Braci Wagów. Na koniec należy wspomnieć szkołę podstawową w Wagach, w województwie podlaskim, która także nosi to zaszczytne imię Jakuba Wagi.
Ławeczki w parku im. Jakuba Wagi
